«Οιδίπους – Η ιστορία μιας μεταμόρφωσης: από το σκοτάδι στο φως» σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά στο Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων

ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΛΕΜΟΝΤΖΗ

Φέτος, στα 75 του χρόνια και με μισό αιώνα στο θεατρικό προσκήνιο, ο Γιάννης Χουβαρδάς αποφασίζει να αναμετρηθεί με τον Οιδίποδα, τον απόλυτο τραγικό ήρωα του Σοφοκλή. Το έργο του μεγάλου τραγικού, που μιλάει για την αναζήτηση της γνώσης και το κόστος της αυτογνωσίας, έρχεται να συναντήσει τη δική του πορεία και το προσωπικό του «τέλος». Ένα τέλος που, όπως ο ίδιος λέει, «είναι η στιγμή που αρχίζεις να βλέπεις πραγματικά».

Είναι γνωστό ότι ο «Οιδίποδας επί Κολωνώ» δεν είναι το πρώτο έργο στο οποίο ο Σοφοκλής καταπιάνεται με την τραγική ιστορία του Οίκου του Λαβδάκου, πατέρα του Λαΐου, πατέρα του Οιδίποδα, πατέρα του Ετεοκλή και του Πολυνείκη.

Τρία από τα σωζόμενα έργα του έχουν ως θέμα τον Οίκο των Λαβδακιδών, τα οποία συχνά εκλαμβάνονται σαν τριλογία, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι χρονολογικά το πρώτο απέχει από το τρίτο πάνω από τρεις δεκαετίες:

«Η Αντιγόνη» (441 π.Χ.)

Ο «Οιδίπους Τύραννος» (διδασκαλία περί το 425 π.Χ.)

Και τέλος ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» (πιθανολογείται ότι γράφτηκε μεταξύ 411 – 403 π.Χ.)

Η μοίρα αυτής της βασιλικής γενιάς σημαδεύεται από συντριπτικά πάθη, φοβερούς χρησμούς (τους οποίους οι γόνοι της πιστεύουν ότι μπορούν να αψηφήσουν ή να αποφύγουν) και φρικτά εγκλήματα (πατροκτονία, αδελφοκτονία, αιμομιξία).

Η μοίρα των Λαβδακιδών συμβολίζει την τυφλότητα του ανθρωπίνου όντος, το αδιάγνωστο αλλά και το άφευκτο της θείας βουλής.

Το νέο συμπυκνωμένο έργο «ΟΙΔΙΠΟΥΣ» ενώνει τις δύο αρχετυπικές ιστορίες, ξεκινώντας από το τέλος και προχωρώντας προς την αρχή, οδηγώντας τον θεατή σε ένα ανεπανάληπτο ταξίδι αυτογνωσίας.

Τα δύο έργα -πολύ διαφορετικά σε δραματουργική σύλληψη και ύφος και γραμμένα με μεγάλη χρονική απόσταση το ένα από το άλλο- είναι αναγνωρίσιμα στη διάρκεια της παράστασης, αποδίδοντας αρμονικά την αίσθηση μιας ενιαίας ιστορίας, πιστή στο πνεύμα του κορυφαίου αρχαίου τραγικού ποιητή, Σοφοκλή.

Για πολλούς από μας, ο Οιδίποδας είναι όλος ο δυτικός πολιτισμός. Δηλαδή φαίνεται ότι όλος ο τρόπος της σκέψης του, της έρευνάς του, το φιλοπερίεργο που έχει, η αναζήτηση των πραγμάτων που στο τέλος φτάνει στην τρομακτική αναγνώριση του εαυτού του, η σύγκρουσή του, δείχνει ευκρινώς ότι είναι ο δυτικός πολιτισμός. Και επειδή αυτός είναι ο πολιτισμός μας, πιστεύω ότι είναι ο μεγαλύτερος ήρωας που έγινε στην αρχαιότητα, όσον αφορά την τραγωδία.

 Ίσως να είναι ο σημαντικότερος ρόλος στην τραγωδία, επειδή εκπλήσσει το στήσιμο της πλοκής στον «Οιδίποδα Τύραννο». Η πλοκή κινείται τόσο πολύ επάνω στην ασάφεια κι επομένως, ο Σοφοκλής είναι ένας πρωτοπόρος της έρευνας, με τρόπο που ποτέ άλλοτε δεν είδαμε. Αυτό το έργο είναι η βάση, η αρχή αυτού που σήμερα αποκαλείται «αστυνομικό είδος».

Κανένα αστυνομικό δεν είναι τόσο περιπετειώδες και τόσο αγωνιώδες όσο ο «Οιδίπους Τύραννος». Η αλληλουχία που δένει την πλοκή δεν είναι ποτέ γραμμική. Έχει διαπλοκές περίεργες που πρέπει να ανακαλύψεις, αλλιώς μένουν κενά και αναρωτιέται ο θεατής: «Μα, αυτό πώς δικαιολογείται;» Αλλά, τελικά, δεν υπάρχει κανένα κενό. Είναι όλα δικαιολογημένα. Γιατί η πλοκή δεν εξαπλώνεται μονάχα στον κορμό της ιστορίας, αλλά στο τι θέλει ο κάθε ήρωας και πώς εκπλήσσεται ο ίδιος από την πλοκή. Ο καθένας φέρνει μικρά κομμάτια των αρμών της πλοκής. Και βάζοντάς τα δίπλα-δίπλα, ο καθένας τρομάζει με τους αρμούς του άλλου.

Ο «Οιδίπους Τύραννος» και ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» είναι, λοιπόν, από τα σημαντικότερα έργα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Η εξέλιξη της ιστορίας του ήρωα από την αρχική του στον « Τύραννο», όπου ανακαλύπτει την τραγική του μοίρα, έως την απελευθέρωσή του, ως ψυχή στο τέλος της ζωής του, είναι ένα μοναδικό ταξίδι που εξερευνάει τα θέματα της μοίρας, της ελεύθερης βούλησης, της γνώσης και της ενοχής.

 ΄Άλλωστε ο Σοφοκλής έγραψε ένα έργο που αφορά τις μεταφυσικές ανησυχίες ενός ανθρώπου που βλέπει ότι τελειώνει η ζωή του και αναγκαστικά αναρωτιέται: Γιατί; Τι ήταν αυτή η ζωή που έζησα; Γιατί την έζησα έτσι; Υπήρχε κάποιο νόημα σε αυτό που μου συνέβη; Στο βαθμό που φταίω εγώ, στο βαθμό που φταίνε κάποιοι άλλοι;»

«Από εκεί ξεκίνησα – από το τέλος του δεύτερου έργου, του «Οιδίποδα επί Κολωνώ» – και πήγα προς τα πίσω», δηλώνει ο Γιάννης Χουβαρδάς σε συνέντευξή του.

«Καθώς προχωρά το νέο έργο, που στηρίζεται σε ποσοστό περίπου 95% στους στίχους του Σοφοκλή, εναλλασσόμαστε ανάμεσα στα δύο κείμενα. Με μία τεχνική αναδρομής πηγαίνουμε στο παρελθόν, επιστρέφουμε στο παρόν, και ξανά πίσω, μέχρι να γίνει πιο ξεκάθαρη η διαδρομή αυτού του ανθρώπου».

 Τα θέματα στις δυο τραγωδίες.

Ο «Οιδίπους Τύραννος»: Η ανακάλυψη της μοίρας.

Στο πρώτο έργο ο Οιδίπους, βασιλιάς της Θήβας, προσπαθεί να βρει τον δολοφόνο του βασιλιά Λάιου. Καθώς διερευνά την υπόθεση ανακαλύπτει την αλήθεια για το παρελθόν του, δηλαδή ότι είναι ο φονιάς του Λάιου και ότι παντρεύτηκε τη μητέρα του, Ιόκαστη. 

Η αποκάλυψη αυτή προκαλεί την αυτοτύφλωση του Οιδίποδα και την αυτοεξορία του. 

Το έργο πραγματεύεται την ιδέα της μοίρας, όπου η προειδοποίηση του χρησμού αναπόφευκτα οδηγεί τον Οιδίποδα στην καταστροφή του, παρόλο που προσπαθεί να την αποφύγει.

Ο «Οιδίπους επί Κολωνώ»: Η απελευθέρωση της ψυχής.

Εδώ ο Οιδίπους, ως εξόριστος, ζει σε ένα φτωχικό χωριό. Παρόλο που η μοίρα του έχει ήδη πραγματοποιηθεί, ο ίδιος εξακολουθεί να είναι μια φιγούρα της τραγωδίας. Στο έργο, ο Οιδίπους τελικά βρίσκει τη γαλήνη και την απελευθέρωση της ψυχής του. Η τραγωδία ολοκληρώνεται με τον θάνατό του. Θεωρείται ότι πεθαίνει με μια τιμητική και απελευθερωτική θυσία.

Τα δύο έργα συγκρίνονται συχνά, για να αναλυθεί η εξέλιξη του ήρωα από το πρώτο έργο στο δεύτερο. 

Αυτό εισπρατούμε στην παράσταση, σύμφωνα με την οπτική του καινοτόμου σκηνοθέτη, ο οποίος εστιάζει στα θέματα:

-Μοίρα και η ελεύθερη βούληση:

 Η ανάπτυξη των υποθέσεων, ως ελεύθερη απόδοση – διασκευή – σκηνοθεσία, φέρνει στο προσκήνιο το διττό ερώτημα εάν οι άνθρωποι μπορούν να αποφύγουν την μοίρα τους ή, εάν είναι απλώς θύματα των προκαθορισμένων μοιρών τους.

-Γνώση και η ενοχή: Η γνώση της αλήθειας για το παρελθόν του Οιδίποδα προκαλεί ενοχή και καταστροφή. Το έργο εξηγεί αυτές τις έννοιες.

-Τύφλωση και η απελευθέρωση: Η αυτοτύφλωση του ήρωα του Σοφοκλή στο πρώτο έργο αντιτίθεται με την απελευθέρωση της ψυχής του στο δεύτερο. Η τύφλωση και η απελευθέρωση είναι σημαντικές έννοιες και στα δύο έργα.

-Ανθρώπινη φύση: Εξερευνώνται η ανθρώπινη φύση και οι αντιφάσεις της. Ο Οιδίπους είναι τόσο θύμα της μοίρας του, όσο και η επιχείρηση της ελεύθερης βούλησης.

Στην παράσταση, μια ομάδα σημαντικών ηθοποιών και συντελεστών, κάτω από την καθοδήγηση του έμπειρου Έλληνα σκηνοθέτη και με τη ζωντανή μουσική (Άγγελος Τριανταφύλλου), αφηγούνται τη συγκλονιστική ιστορία του Οιδίποδα ξεκινώντας από το τέλος και πηγαίνοντας πίσω, προς την αρχή του κακού, και τούτο διότι ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» παρουσιάζει ένα παράδοξο: τη φοβερή δύναμη ενός ανθρώπου σε κατάσταση απόλυτης αδυναμίας: Τυφλός, κατάκοπος, εξόριστος, ανέστιος και πένητας, ο γέροντας εξαρτάται από την κόρη του σε βαθμό που αδυνατεί να επιτελέσει ακόμη και την κρίσιμη τελετουργία του καθαρμού.

 Κι όμως, ο άνθρωπος αυτός κρατά στα χέρια του μια τρομερή δύναμη: τη μαγική επενέργεια της τελευταίας του κατοικίας. Η πόλη που θα τη φιλοξενήσει θα ευεργετηθεί, οι εχθροί της (και οι εχθροί του Οιδίποδα) θα υποστούν την καταστροφική ισχύ της μεταθανάτιάς του εκδίκησης.

Ωστόσο, πριν ακόμη από τη σκηνή του θαυματικού θανάτου του, κατά την οποία καθίσταται σαφής η μεταμόρφωσή του σε κάτι πέρα από τον άνθρωπο, σε χθόνια δύναμη, αντιλαμβανόμαστε την αντίφαση: ο ανήμπορος γέροντας είναι άνθρωπος που μέσα του κρύβει θανάσιμα πάθη: πρωτίστως, άσβεστη οργή ενάντια σε όσους τον έχουν αδικήσει, ακόμη και αν αυτοί είναι τα ίδια του τα παιδιά.

 Ο οικτρός ικέτης αρνείται στον γιο του το δικαίωμα της ικεσίας και, όχι απλώς δεν επιθυμεί να αποτρέψει τη φονική διαμάχη των παιδιών του, αλλά φροντίζει, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά την Κατάρα, να εξασφαλίσει την αμοιβαία καταστροφή τους.

Αυτή η διττή φύση του πρωταγωνιστή υποβάλλεται στους θεατές εξαρχής, μέσα από τον συμβολισμό του χώρου (σκηνικά Εύα Μανιδάκη). Τα κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη σύγχρονα, ως αναγωγή στο σήμερα.

Ο Οιδίπους και όλοι οι στενοί του συγγενείς, φτάνουν -όπως περιγράφεται στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ»- σε έναν τόπο μυστηρίου διάσπαρτο με ταφικά μνημεία, για να γνωρίσουν μέσω θεϊκής αποκάλυψης τα ιερά απόκρυφα που θα τους δώσουν το διότι στο γιατί έζησαν μια τόσο βασανισμένη ζωή.

Στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, τα πρόσωπα αναβιώνουν -μαζί με τον ίδιο τον Οιδίποδα- τις βασικές σκηνές από τον «Τύραννο» και περνούν μέσα από τις διαδικασίες προσέγγισης του θεϊκού πνεύματος, όπως δίνεται στον «Επί Κολωνώ», μέχρι την τελική ανύψωση και ανάληψη του Οιδίποδα στους ουρανούς.

Ο εμβριθής σκηνοθέτης Γιάννης Χουβαρδάς στα σοφόκλεια έργα, γνωρίζει ότι είκοσι περίπου χρόνια χωρίζουν τον «Οιδίποδα Τύραννο» από τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ». Το νεότερο έργο δεν αποτελεί κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προηγούμενου. Όμως, είναι ξεκάθαρο ότι ο Σοφοκλής προϋποθέτει διακειμενικότητα μεταξύ των δύο.

Η βασική διακειμενική χειρονομία του σκηνοθέτη είναι η ανατροπή, κυρίως, στην ισχύ και, φυσικά, στην τελική μοίρα του Οιδίποδα: Στον «Τύραννο», ο Οιδίπους ακολουθεί πτωτική πορεία, από την κραταιά μορφή της οποίας τη συνδρομή επιζητούν όλοι στην αρχή της τραγωδίας, στην ανήμπορη φιγούρα του τέλους, που οδηγείται στο παλάτι (και εν τέλει έξω από αυτό) από τον Κρέοντα.

Αντιστοίχως, στον «Επί Κολωνώ», ξεκινά καθοδηγούμενος από την κόρη του και καταλήγει να τις κατευθύνει ο ίδιος, μαζί και τον Θησέα, στην τοποθεσία της ταφής του.

Επιπλέον, ο ποιητής ξαναπιάνει το θέμα της όρασης και της τυφλότητας, που κυριαρχεί στον «Τύραννο», αντιστρέφοντάς το: ενώ η όραση (η διάνοια) του Οιδίποδα παρουσιάστηκε ελλιπής και στο τέλος τού αφαιρέθηκε τελείως, στο δεύτερο έργο ανακτά ένα είδος όρασης, με την έννοια ότι μπορεί πια να διαβλέψει το τέλος των συμφορών του. Αυτό , πιστεύω, είναι και το κύριο έρεισμα να οικοδομήσει ο αρχιτέκτονας Χουβαρδάς το νέο έργο «Οιδίπους».

Η παράσταση δεν ακολουθεί τις συμβάσεις του νατουραλισμού ή του ρεαλισμού. Οι σκηνές ξετυλίγονται με ποίηση και μουσική, αποπνέοντας ένα αίσθημα εσωτερικής καθαρότητας.

 Μοναδικός είναι ο τρόπος που ο σκηνοθέτης απέδωσε την έννοια του χρόνου που δεν ακολουθεί την κλασική γραμμική αφήγηση, αλλά μεταφέρει τον θεατή σε ένα διαρκές παρόν. Δεν υπάρχουν δηλαδή δείκτες χρόνου που να χωρίζουν την αφήγηση σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Όλα συγκλίνουν στην απόλυτη αλήθεια της στιγμής.

 Εξαιρετικοί οι βασικοί πρωταγωνιστές: Στεφανία Γουλιώτη ( Ιοκάστη – Θησέας), Καρυοφυλλιά Καραμπέτη ( μοναδική ως Κρέων), Κωνσταντίνος Μπιμπής (Πολυνείνης), Πηνελόπη Τσιλίκα (Ισμήνη), Ορέστης Χαλκιάς (Τειρεσίας – Αντιγόνη), Νίκος Χατζόπουλος (αρχαιοφύλακας), με κορυφαίο τον Νίκο Καραθάνο στον ρόλο του Οιδίποδα. Η εσωτερική πάλη του ήρωα –η σύγκρουση ανάμεσα στο πεπρωμένο και στην ελεύθερη βούληση– αποτυπώνεται με χαρακτηριστική ένταση, κάνοντάς τον να μοιάζει με έναν άνθρωπο που ζει ανάμεσα στην άγνοια και τη συνειδητοποίηση.

 Ιδιαίτερη μνεία στον Χορό: Γιάννης Κότσιφας, Έκτορας Λυγίζος, Πολυξένη Παπακωνσταντίνου, Θεόβη Στύλλου, Άγγελος Τριανταφύλλου, ο οποίος Χορός, εκφράζει τη γνώμη και τις σκέψεις της κοινότητας, προβάλλοντας ηθικές και κοινωνικές αξίες. Επίσης, λειτουργεί ως μεσολαβητής μεταξύ του θεάτρου και του κοινού και μπορεί να σχολιάζει την εξέλιξη της πλοκής και τους χαρακτήρες.

Πρόκειται για μια μεγαλειώδη παραγωγή, με σπάνια υποβλητική ατμόσφαιρα και μαγική αισθητική, επιστέγασμα της μοναδικής θεατρικής πορείας του δημιουργού της εδώ και μισό αιώνα. Μία συμπαραγωγή του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και του Πολιτιστικού Οργανισμού «Λυκόφως» του Γιώργου Λυκιαρδόπουλου, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ).

Συντελεστές

Ελεύθερη απόδοση – Διασκευή – Σκηνοθεσία: Γιάννης Χουβαρδάς
Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου
Κίνηση: Ερμίρα Γκόρο
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος

Α΄ Βοηθός Σκηνοθέτη: Δέσποινα Λάρδη
Βοηθοί Σκηνοθέτη: Ηλιάνα Καλαδάμη, Ναυσικά Κιρκή
Βοηθός σκηνογράφου: Άννα Μπίζα
Βοηθός ενδυματολόγου: Δήμητρα Σταυρίδου

Φωτογραφίες: Alex Kat
Photo Editing: Κατερίνα Λιακοπούλου, Πέτρος Αντωνίου

Διεύθυνση Παραγωγής: Κατερίνα Μπερδέκα
Οργάνωση Παραγωγής: Ρόζα Καλούδη

Ερμηνεύουν (αλφαβητικά):
Στεφανία Γουλιώτη, Νίκος Καραθάνος, Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Κωνσταντίνος Μπιμπής, Πηνελόπη Τσιλίκα, Ορέστης Χαλκιάς, Νίκος Χατζόπουλος

Χορός:
Γιάννης Κότσιφας, Έκτορας Λυγίζος, Πολυξένη Παπακωνσταντίνου, Θεόβη Στύλλου, Άγγελος Τριανταφύλλου

Παραγωγή: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και Πολιτιστικός Οργανισμός «Λυκόφως»

ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ